İlk iki yazımda açıklamaya çalıştığım otizmin, bireylerin algılama, düşünme, öğrenme gibi bilişsel süreçlerini etkileyen nörogelişimsel bir bozukluk olduğunun 1970'li yılların sonuna doğru anlaşılmasıyla birlikte, eğitimciler bu özelliği dikkate alan programlar geliştirmeye çalışmışlardır. ABD'nin North Carolina Üniversitesinden Eric Schopler ve arkadaşları da, otistik bireyi merkeze alan ve otizmi anlamaya çalışan bir eğitim programı olarak TEACCH (Treatment And Education Of Autistic And Related Communication Handicapped Children- Otistik Ve Benzer İletişim Güçlüğü Olan Çocuklar İçin Eğitim Programı) programını geliştirmişlerdir. 2005 yılında 40. yılına ulaşan ve yirmiden fazla ülkede uygulanan TEACCH programı, otistik bireylerin ortak dikkat problemleri, bütüne değil detaylara odaklanma, soyutlama-genellemede sınırlılıklar, fikirleri birleştirmede zorluklar, planlama-organizasyon yapabilme güçlükleri, düşünce ve eylem esnekliğinin olmaması ve duyusal-algısal farklılığın yarattığı dezavantajlar vb. farklılıkların yanı sıra; ilgilerinden, özel becerilerinden, öğrenme stillerindeki ve algılamalarındaki farklılıklarını da dikkate alır ve yararlanmaya çalışır. Üzerinde 1998 yılından bu yana çalışarak ülkemizde uygulanabilirliğini araştırmalarla da incelediğimiz TEACCH programının temel ilkeleri, hedefleri, eğitimsel hedefleri ve daha sonra da uygulamayla ilgili sonuçları sizlerle paylaşmaya devam edeceğim.
(Bu bölümde anlatacağım Teacch programının eğitimsel ilkeleri'nin, Otistik Çocukların Düşünme, Anlama Ve Öğrenme Özellikleri I ve II başlıklı yazılardan sonra okunmasının konuyu daha anlaşılır kılacağını düşünüyorum)
* * *

TEACCH PROGRAMININ DAYANDIĞI EĞİTİMSEL İLKELER
Teacch programı eğitimsel ilkeleri, otistikleri diğer gruplardan ayıran özelliklerden yararlanır. Bunlar;
1-Güçlü Yanlar, Alanlar ve İlgiler
Her bireyin daha iyi olduğu alanlar ve özel ilgileri, yapmaktan hoşlandığı şeyler vardır. İnsanlar daha iyi yapabildiklerini yapmak, böylece başarılı olmak eğilimi taşır ve zorlandığı, başarısızlık ihtimali olan şeyleri yapmaktan kaçınır. Özel ilgi duyduğu ve sevdiği etkinliklerde, motivasyonu daha yüksek olduğu için yapma eğilimi daha yüksektir.
Örneğin sıralama davranışı olan bir çocuk için, yapmasını istediğimiz işleri sıralayan resim veya yazılardan oluşturulmuş bir şema kullanmak bu özelliğinden yararlanmaktır. Sarı renge takıntısı olan bir çocuk için yapmasını istediğimiz işleri sarı ile işaretlemek bu özelliğinden eğitimsel olarak yararlanmaktır. Yazılara ilgi duyan bir çocuk için, öğreteceğimiz kelimeleri "sözel tekrar" yerine yazılı alarak sunmak daha etkili olacaktır. Renkleri eşleştirmeyi, arabaları seven bir çocukla arabalarla çalışırken; bilgisayarı seven bir çocukla bilgisayarda çalışmak daha verimli olacaktır. Bu örnekleri çoğaltmak mümkün. Önemli olan çalıştığımız çocuğun hoşlandığı/ hoşlanmadığı, oyunları, etkinlikleri, yiyecekleri; iletişiminin arttığı/azaldığı durumları, etkinlikleri ve özel ilgilerini (yazılar, sayılar, resimler, müzik, bilgisayar, TV vb) belirlemektir. Bu özelliklerini, hatta takıntılı davranışlarını dezavantajdan avantaja, bir eğitim aracına dönüştürmek Teacch prensiplerinden biridir. Bu nedenle eğitim programında nelerden, nasıl yararlanacağımızı belirlemek için güçlü yanları ve ilgileri belirlemek amacıyla HANEN programı formları veya benzer listeler kullanılabilir.

2-Bireyselleştirilmiş Eğitim İçin Değerlendirme
(Yetenek ve Becerilerin Düzenli Değerlendirilmesi, Dikkatli ve Devamlı Yardım)
Otistik çocuk her gelişim alanında farlı düzeylerdedir. Önemli olan her gelişim alanındaki öncelikleri belirlemektir. Bireyin öncelikli ihtiyaçlarını giderecek alanlardaki becerilerden hedef seçilmelidir. Uzun dönemli hedeflerin gerçekleşmesi için kazanılması gerekli öncül becerilerin öncelikle çalışılması gözden kaçırılmamalıdır. Teacch programı alınacak hedefleri belirlemek, öğrenmeye en hazır olduğu becerileri, öncelikli hedefleri doğru saptamak amacıyla PEP-R ölçeğini kullanmaktadır. Bu ölçekle taklit, algılama, el-göz koordinasyonu, ince motor, kaba motor, bilişsel ve sözel olmak üzere 7 alanda gelişimsel değerlendirme yapılmaktadır. Her gelişim alanında yapabildiği, yapamadığı ve kısmen yapabildiği (öğrenmeye hazır olduğu) beceriler belirlenmektedir. Düzenli aralıklarla değerlendirme yapılarak, kazanılan beceriler yerine yeni hedef beceriler seçilmelidir. Her çalışmada çocuğa gerektikçe ve gereken miktarda yardım verilmelidir. Yardım giderek azaltılmalı, çocuk beceriyi bağımsız yapabilme düzeyine gelince sonlandırılmalıdır.

3-Yapılandırılmış öğretim
(Anlamın anlaşılmasına yardım)
Birinci yazıda bu bölümde yazılanları hatırlarsak, olaylar, davranışlar, beceriler arasındaki bağlantıları kurmada, çevresinde olan biteni yorumlamada zorlukları olan otistiklere, eğitimcilerin eğitim sürecinde bu anlamda yardımcı olmaları gerektiği açıktır. Otistik bireyin kendi dünyasındaki anlamı öğrenmesi, olayların sırasını ve ilişkisini kavraması, çevrenin bir anlamı olduğunu öğrenmesi, Teacch programının temel hedefidir. Bireyin bu yetersizliği azaldıkça eğitimciye, aileye bağımlılığı azalacak onların yönlendirmesine ihtiyaç duymadan günlük yaşamda gerekli pek çok beceriyi yapabilecektir. Bu nedenle Teacch programı, çocuğun bazı becerileri, kuralları, dili kullanmayı öğrenmesinin yeterli olmadığını; bunlar arasındaki bağları, neden-sonuç ilişkilerini kavraması gerektiğini vurgulamaktadır. Bunu yapabilmesi için çevrenin/eğitim ortamının yapılandırılması, anlaşılır kılınması gerekmektedir.

4-Problem Davranışların Altında Yatan Nedenleri Anlama
(Anlamamaktan kaynaklanan uyumsuzluk)
Otistik bir çocuğun kasıtlı olarak karşı koyucu ya da kışkırtıcı davranışlar göstermesi nadiren rastlanılan bir durumdur. Ancak çoğu zaman anne-babalar ve eğitimciler, gözünün içine bakarak tam tersini yapan veya yasaklanmış bir eylemi gerçekleştiren çocuğun bu davranışını kasıtlı olarak yaptığını düşünür.
Teacch programı uygun olmayan davranışları yalnızca ortadan kaldırmanın yeterli olmadığını düşünür ve bu nedenle davranışların temelinde yatan nedeni anlamaya odaklanır. Bu davranışları değiştirmek için bilişsel-davranışçı yöntemlerden yararlanır.

5-Ebeveyn ile ortak çalışma
Teacch programı ailenin görüşlerine, çocuğunu gözlemleyen ve iyi tanıyan kişiler olarak önem verir. Bu nedenle eğitimcilerin eğitim programını oluştururken ailenin istek ve ihtiyaçlarını dikkate almalarını, onların yaşantısını zorlaştıran davranışları düzeltmeye öncelik vermelerini temel prensiplerden biri olarak kabul eder. Okulda kazanılan becerilerin günlük yaşamda tekrar edilmesi ve genellenebilmesi büyük ölçüde ailenin katılımıyla gerçekleştirilebildiği için de aile çok önemlidir. Bu nedenle Teacch programında aile yardımcı terapist olarak eğitimcinin yanında ve eğitimin önemli bir parçasıdır.

6-Teacch Uygulayan Profesyoneller Otizmi Tüm Yönleriyle Kavramış Olmalıdır
Otistiklerle çalışan tüm uzmanlar, sadece psikolog, dil terapisti gibi belirli bir alanla sınırlı olarak değil, otizmden kaynaklanan tüm sorunlara hakim, genelleme yapabilen bireyler olmalı ve bütünleştirici bir çalışma sistemi uygulamalıdır.

TEACCH EĞİTSEL HEDEFLERİ
Teacch programının uzun vadeli ana hedefleri, otistik bir çocuğun yetişkin bir birey olduğunda; mümkün olduğunca bağımsız, bir başkasının desteğine gereksinim duymadan yaşayabilen, çalışabilen, sosyal hayata katılabilen, boş zamanını uygun etkinliklerle geçirebilen beceri ve davranışlara sahip bir insan olmasını sağlamak olarak özetlenebilir.
Teacch yaklaşımı otistiklerin temel bilişsel problemini ANLAMI ANLAMA olarak kavramsallaştırmıştır. Bu nedenle eğitimin temel hedeflerinden biri;

1-Çevrenin Bir Anlamı Olduğunu Öğretmek
Otistik birisine birçok davranışı/ beceriyi öğretmek, hatta dili öğrenmesini sağlamak yeterli değildir. Çünkü otistik birey, öğrendiği bu beceriler, kelimeler, kavramlar vb. arasındaki ilişkiyi- bağlantıyı anlamakta güçlük çeker. Daha önce de açıkladığımız gibi genelleme yapamaz. Bu nedenle evrende modeller olduğunu keşfetmeli, bunları anlayabilmeli ve izleyebilmelidir. Eğitimci ve ailenin bunu sağlayacak kişiler olarak ömür boyu süpervizyonu sürdürebilmeleri çok zordur. Kendi dünyasındaki ve çevresindeki olan bitenin anlamını, sırasını, ilişkilerini anlaması için, öğrettiğimiz tek tek bütün becerilerin, kavramların hayat içindeki birbirleriyle ilişkilerini de kavraması bağımsız yaşayabilmesi ile doğrudan ilişkili en önemli eğitimsel hedeftir.

2-Neden – Sonuç Kavramının Öğretilmesi
Bütün normal gelişen çocuklar ve bazı otistikler sebep-sonuç ilişkisini erken yaşta öğrenirler. Özellikle zihinsel yetersizliği olan otistikler ne olursa, ne olacağını anlamakta güçlük çekerler. Örneğin başının üzerindeki elbisenin iki tarafından çekince elbise aşağı iner ve giyilmiş olur. Buradaki elbiseyi aşağı çekmenin sonucu giyilmesini sağlamış olmasıdır ve bu ilişkiyi fark edebilmeyi öğrenme, pek çok otistik çocuk için eğitim hedefi olarak ele alınmalıdır. Sebep sonuç ilişkisini kurabilme kişinin nesneleri nasıl kullanacağını anlaması, kişisel bakımını yapabilmesi, üretken iş yapması, toplum içinde yaşaması ve iletişim için önemlidir.

3-İletişim Becerilerini Geliştirmek
Otistik bireyler için iletişim becerilerinin geliştirilmesi en temel hedeflerdendir. Ağır otistik özellikleri olan, çevresiyle hiç ilgilenmeyen izole otistikler için öncelikle iletişimin var olduğunu öğretmek ilk hedeftir. Her çocuk için iletişimsel hedef, bulunduğu düzeye göre farklılaşır. Bu nedenle isteklerini ifade edecek sesler, kelime söyleme, cümle kurma, resim veya jest kullanma, yazma gibi çok farklı amaçlar olabilir. İletişim becerileri olan, yüksek fonksiyonlu bazı bireyler için ise karmaşık cümle yapıları, çoğullar, edatların, zamirlerin kullanımı gibi daha üst düzey hedefler öğretilmelidir.

4- Yetişkinlik İçin Gerekli- Anlamlı Becerileri Geliştirmek
(Günlük yaşam ve toplumsal yaşam becerileri )
Bütün gelişim alanlarında kazandırılmaya çalışılan bütün becerilerin nihai amacı, bireyin yetişkinlik döneminde bağımsız yaşamasını sağlayacak kişisel ve evcil becerileri, işle ilgili becerileri yapabilmesini sağlamaktır. Eşleştirme, nesnelerin faklı olanlarını ayırt etme, boncuk dizme, yap-boz parçalarını yerleştirme vb pek çok çalışma ile kazandığı beceriler evde veya işyerinde eşyaları, nesneleri kullanabilmesini sağlayacaktır. Erken yaştan itibaren başlayan masa silme, ayakkabı giyme, banyoyu kullanma, TV’yi açma, yüzmeye giderken otobüse binme, lokantaya gitme vb çalışmalar; kendine bakım, mesleki çalışmalar için temel beceriler, boş/ serbest zamanı eğlenceli ve yaratıcı kullanma, toplumsal yaşam alanında temel becerileri kazanabilmeyi hedeflemektedir. Önemli olan yetişkinlik için gerekli – anlamlı – fonksiyonel becerileri kazandırmaktır.

5-Mesleki Beceriler Geliştirmek
Otistik bireyler kapasiteleriyle orantılı işleri yapabilir, üretken olabilirler. Teacch programı, dikkatinin dağılmayacağı yapılandırılmış bir ortamda, bir iş masasında öğretilen bir beceriyi, bireyin karmaşık doğal çevrede/iş ortamında da kullanabilmesini sağlamayı amaçlar. Görsel resimler, yazılı yönergeler gibi ipuçlarıyla belli bir sırada ve rutin olarak belli işleri sürdürmeyi, gerektiğinde yardım istemeyi öğrenen otistik birey; kendi adı yazan günlük programı takip ederek iş alanında hangi işi, ne kadar yapacağını, ne zaman bitireceğini ve sonra ne yapacağını bilecektir. Otistik bireyler için mesleki becerileri geliştirmeyle ilgili hedefler; iş kurallarını izleme, bir danışmanın rehberliğinde sorumlu olduğu işle ilgili çalışmaktan, bağımsız çalışmaya kadar değişik bağımlılık-bağımsızlık düzeylerinde olabilir.

6-Boş Zamanı Değerlendirme, Eğlenme ve İlgi Alanları Geliştirme
Bireyin var olan becerilerini, ilgi alanlarını belirlemek ve bunları geliştirmek, boş/serbest zamanlarını takıntılı uğraşlar veya kendini uyaran davranışlarla geçirmesini önleyebilmek için önemlidir. Bireyin başkasının yönlendirmesi olmadan dikkat süresinin uzunluğu, bağımsızlık derecesi, ebeveyn iletişimi, ilgileri ve var olan becerileri dikkate alınarak eğitimsel hedefler oluşturulur. Sevdiği bir nesneyle ilgili koleksiyon yapmak, şarkı söylemeyi seven birini müzik derslerine yönlendirmek, el becerileri iyi olan birine elişi çalışmaları yaptırmak vb çalışmalar, boş zamanlarında kendi başlarına anlamlı bir uğraşı ile ilgilenmelerini sağlayacaktır. Bu alandaki gelişmeler aileye dinlenme/ kendine zaman ayırma fırsatı yaratacağı için ve kendini uyaran veya agresif davranışları azaltacağı için çok önemlidir.

7-Uyumsuz/Problem Davranışları Azaltma
Teacch yaklaşımı, otistik bireyin;
a-Çoğu zaman karşısındaki kişinin ne söylediğini/istediğini anlamadığında,
b-konuşanın yüz ifadesi, beden dili ile ne mesaj verdiğini algılayamadığında,
c-ortamdaki soyut ve belirsiz kuralları bilişsel yetersizlikleri nedeniyle kavrayamadığında,
d-duyusal uyarılmışlıktan aşırı rahatsız ve ajite olduğunda
uyumsuz davranış gösterdiğini düşünmektedir. Bu nedenle, Teacch programının bu alandaki eğitimsel hedefleri;

• uyumsuz/problem davranışın altında yatan nedenleri anlamak,
• problem davranışın ortaya çıkmasına/oluşmasına neden olan çevresel koşulları düzenleyerek, problem olan davranışların ortaya çıkmasını engellemek,
• davranışın ortaya çıkması engellenemediyse uygun düzeltme yöntemleri ile problem davranışı azaltmak/ kontrol altına almaktır

KAYNAK:

http://www.teacch.com/

http://www.autism-society.org/site/PageServer?pagename=LearningApproaches#TEACCH

www.otizm.org

Not: selen üskülüplü hanım'ın dikkatine, isteğiniz üzre teacch yaklaşımıyla ilgilimakale hazırladım.