BAHÇETERAPİ VE SAĞLIĞIMIZA KATKILARI

Doğal ortamların, bitkilerin insan sağlığına olumlu etkilerinden söz edilmiştir.

Latince kökenli "hortus" (bahçe) ve "cultus" (yetiştirme) kelimelerinin birleşiminden türeyen "Hortikültür" (Horticulture) terimi, bahçe işleri, bahçıvanlık veya bahçe kültürü gibi anlamları içermektedir. Bitkilerle ilgili bilgileri ve üretim tekniklerini içine alan Hortikültür, bitki yetiştirme bilimi veya sanatı olarak olarak da tanımlanır.

Hortikültürel terapi, bahçecilik (hortikültür) ve terapi olmak üzere iki alanın birleşiminden oluşmaktadır. Hortikültürel terapi, bireylerin bilişsel, sosyal, duyusal ve fiziksel iyileşmelerini desteklemek amacıyla çeşitli ortamlarda eğitimli terapistler tarafından bitkilerin terapötik amaçlarla kullanıldığı bir meslektir .(Brown vd., 2004; Elings, 2006).

Kent insanı için doğa ile iç içe yaşamanın potansiyel faydaları çevre psikolojisi üzerinde çalışanlar tarafından araştırılmış ve birçok çevre literatüründe temel olarak doğa ile birlikteliğin insan psikolojisi üzerinde olumlu etkileri olduğu görüşü yaygın olarak kabul görmüştür.

İnsanların gelir düzeyleri normal yaşam seviyesinin üzerine çıktığında evleri ve bahçeleri için çiçek ve bitkiler satın almaya başlaması ve doğa eksenli aktivite ve hobilerle uğraşmaları ve kendilerine bahçeli evler satın almaları insanların doğa ile iç içe olmaktan çeşitli faydalar elde ettiklerine dair herkes tarafından bilinen göstergelerdir. (Beer, 1990).

Doğanın insan psikolojisi üzerindeki olumlu etkileri üzerine araştırmalar son 30 yılda artan bir gelişme göstermiştir. Bu tür çalışmaların ilklerinden kabul edilen bir araştırma insanların evlerinin bahçelerinden elde ettikleri psikolojik faydaları araştırmıştır (Kaplan, 1973). Çalışma bahçede çalışma veya yürüme gibi aktif katılım, pencereden bahçeyi seyretme gibi pasif katılım ve bahçede çeşitli aktiviteler planlama gibi fikirsel katılım olmak üzere üç değişik psikolojik etki tanımlamış ve bahçelerinde çalışmanın kişilere kendilerini ifade imkanı sağladığının altının çizmiştir

Doğa gezisine giden, kent içinde tatil yapan ve tatil yapmayan üç grup arasında bir karşılaştırma yapan araştırmada gruplardan bir okuma parçası üzerindeki yanlışları düzeltmeleri istenmiş ve sonuçta en iyi puanı doğa gezisine giden grup elde etmiştir. Üniversite yurdunda kalan öğrenciler arasında yapılan benzer bir araştırmada pencereleri doğal alanlara bakan öğrencilerin, bu tür manzaralardan yoksun odalarda kalan öğrencilere göre direkt dikkat konusunda daha güçlü bir kapasiteye sahip oldukları tespit edilmiştir (Tennessen ve Cimprich, 1995)

Araştırmada çalıştıkları yerden ormanlar, ağaçlar, çiçekler vb. gibi doğal objeleri seyretme imkanı bulabilen insanların bu tür alanları görme imkanı bulunmayan yerde çalışanlara göre daha az iş stresi yaşadıkları, işlerinden daha çok memnun oldukları ve baş ağrısı ve diğer rahatsızlıklardan daha az şikayetçi oldukları tespit edilmiştir. Bir ofiste çalışanlarla ilgili yapılan başka bir araştırmada (Heerwagen ve Orians, 1986)

Osmanlı döneminde bu alanda ün yapmış olan hastanelerden özellikle ikisi önemlidir. Bunlar, XV. yy. sonunda II. Beyazıt'ın Edirne'de yaptırdığı darüşşifa ile Hürrem haseki sultanın yaptırdığı Haseki darüşşifası Bimarhane seksiyonları ile dünyaca ün yapmış kurumlardı. Hastanelerde çiçek yetiştirilir ve bunların güzelliği, kokusu psikolojik hastalıkların tedavisinde kullanılırdı. (Özellikle lale, sümbül, reyhan, karanfil, deveboynu, yasemin, nesrin gibi çiçek türleri tercih edilirdi) (Terzioğlu, 1970)

Hortikültürel terapi, bahçecilik (hortikültür) ve terapi olmak üzere iki alanın birleşiminden oluşmaktadır. Hortikültürel terapi, bireylerin bilişsel, sosyal, duyusal ve fiziksel iyileşmelerini desteklemek amacıyla çeşitli ortamlarda eğitimli terapistler tarafından bitkilerin terapötik amaçlarla kullanıldığı bir meslektir .(Brown vd., 2004; Elings, 2006).

Bitkilerin renkleri, duygusal durumlar üzerinde güçlü bir etkiye sahiptir. Araştırmalar, belirli renklerin ruh hâli üzerinde doğrudan etkiler yaratabileceğini göstermiştir. Örneğin, mavi ve yeşil tonlar, genellikle sakinleştirici ve huzur verici etkileriyle bilinirken, kırmızı ve turuncu tonlar daha uyarıcı ve enerji verici olabilir (Ulrich, 1984). Hortikültürel terapi bahçelerinde, bireylerin duygusal durumlarına ve terapötik ihtiyaçlarına uygun renklerde bitkilerin seçilmesi, terapi sürecinin etkinliğini artırabilir. Özellikle depresyon veya anksiyete gibi durumlarla mücadele eden bireyler için, sakinleştirici renklere sahip bitkilerle oluşturulmuş bir ortam, duygusal rahatlama sağlayabilir. (Burchett vd., 2010).

Bitkilerin yaydığı kokular, aromaterapi olarak bilinen bir uygulama aracılığıyla zihinsel ve duygusal sağlığa katkıda bulunabilir. Bu kokuların ruh halini ve hafızayı etkilediği, Alzheimer hastalarına anksiyete, depresyon ve hafıza düşüşünü hafiflettiği (Brawley, 2004) ve ayrıca ruh halini iyileştirirken ajitasyon ve saldırganlığı azalttığı gösterilmiştir (Bhat., 2017).

Terapatik Bahçelerde Kullanılmaya Uygun Bitkilerin Genel Özellikleri (Sillmann vd., 2024) Bitki materyali   ..Genel   Öneriler

 Çiçekler - Bahçeye çeşitli böcekleri ve kuşları çekmek için çeşitli renkler ve şekillerde olmalı. - Turuncu, sarı ve kırmızı gibi sıcak renkleri içeren türler kullanmak davetkâr bir atmosfer oluşturur. - Soğuk renk tonlarına sahip türleri seçmek ise dingin bir ortama katkıda bulunur. - Koku duyusunu geliştirmek için aromatik bitkiler seçilmeli fakat kanser hastaları için güçlü kokulardan kaçınılmalı.

Yeşillik - Görme engelli kullanıcıların dokunsal deneyimini geliştirmek ve deneyimlerine katkıda bulunmak için farklı dokulara sahip bitkilerin kullanılmalı.

 Çimler - Rüzgârla etkileşime girdiklerinde zengin bir görsel etki sunarlar, bahçede hafiflik, hareket ve doğal sesler sağlarlar.

Ağaçlar ve çalılar - Bahçede çeşitli açılardan gözlem yapmayı teşvik etmek için görsel katmanlar oluşturmak. - Bahçeyi tenha ve güvenli bir ortama dönüştürmek için bir mahremiyet duygusunu teşvik etmek. - Bahçe boyunca çeşitli gölge ve ışık geçişlerinin yaratılmasını kolaylaştırmak. - Daha fazla böcek ve kuş çeşidini çekerek biyolojik çeşitliliği artırmak.

.Renk, koku ve şekillerinden dolayı çiçekler farklı duyu organlarımızı harekete geçirir.

Bilimsel veriler çiçeklerin stres hormonlarını azaltarak mutlu beyin hormonları (dopamin, oksitosin, serotonin) salgılanmasına yardımcı olduğunu göstermektedir. (G. Breuning Loretta , Why Flowers Makes Us Happy)

Çiçekler bir başkasına alındıklarında aşk, sevgi, özür, tebrik vb. anlamlar içerebildikleri gibi bazen hiç sebep aramaksızın kendine veya sevdiğine alınmış çiçekler çok anlamlı ve mutluluk verici olabilmektedir.

Yaratılış hikayelerinin birçoğunda insan yaşamının, içinde ağaçların, meyvelerin, çiçeklerin bulunduğu, baharın hüküm sürdüğü, etrafı çevrili bir bahçede başladığından bahsedilmektedir. Bu durum, kutsal kitaplarda da cennetin, bahçe tasvirleriyle anlatılmasıyla da pekiştirilmiştir.

Clare Cooper Marcus ve Marni Barnes (1999) ın yaptığı tanımlamaya göre sağlık bahçesi; bireylerin duygularını harekete geçirmek için, bahçenin çeşitli özelliklerinden yararlanarak stresten uzaklaşmalarını sağlayan, hastalar, ziyaretçileri ve ilgili sağlık çalışanlarının üzerinde olumlu etkisi olan yerler olarak betimlenmiştir (Cooper-Marcus ve Barnes, 1999, ss. 30; Serez, 2011, ss. 7)

Sağlık amaçlı bahçelerin ve yeşil dokunun tedaviye olan katkılarının araştırıldığı ilk bilimsel çalışma Roger Ulrich tarafından 1984 yılında gerçekleştirilmiştir. Yapılan araştırmada, gerçekleştirilen ameliyatlarından sonra iyileşme sürecinde bulunan hastalar incelenmiştir. Çalışma sonucunda eşit şartlar altında, yatakları ağaçlık bir manzaraya bakan bir pencereye bakan şekilde konumlanan hastaların, yatakları duvara bakan şekilde konumlandırılmış hastalara oranla ortalama 1 gün daha erken ayağa kalktığı, daha az miktarlarda ağrı kesiciye ihtiyaç duyduğu ve ameliyat sonrası komplikasyonları daha az yaşadığı sonuçlarına ulaşılmıştır (Ulrich, 1984, ss 421) 1972 ve 1981 arasında Pennsylvania'da bir banliyöde safra kesesi cerrahi müdahalesi sonrası 23 hastada, dış mekân süreçlerinin hastaların ameliyat sonrası iyileşme sürecine etkisi incelenmiş ve katılımcı hastaların kaldığı odalardan doğal ortamın görünme durumuna bakılmıştır. Doğal ortam manzarasına sahip olan odalarda kalan hastaların hemşire değerlendirme raporlarında daha az negatif yorumların olduğu, tuğla manzaralı odalarda kalan hastaların ise daha fazla ağrıya sahip olduğu bulgulanmıştır. (Ulrich, 1984)

 Güzel görünen ilginç bir çevre insanlar için çekici, güzel olmayan bir çevre ise itici bir mekansal davranışa sebep olabilir. İnsan bulunduğu mekanda kendini rahat hissetmediğinde orada kalış süresi azalacak ve mekan içindeki algılama, hareket gibi performansları düşecektir. Sanat çalışmaları (heykel, oturma duvarları...), Akustik deneyimler (müzik, su, yaprak sesi) , Su akışı,  Doğal ışık,  Kullanılan malzeme, Bitkiler ve yeşil alan, Hayvanlar, Temiz havayı, güneş ışığını, esintiyi hissetme, Doğal ve yapay elemanların oluşturduğu kapalılık hissi, Çoklu duyusal uyarım, rahatlamayı sağlayan ve görsel ilgi uyandıran elemanlardır. Bahçeler birçok özelliği açısından iyileştirici ve tedavi edici olabilir. Doğal ya da doğala benzer ortamlarda açık havada olmak, güneş ışığını hissetmek, ağaçları ve çiçekleri seyretmek, su ve kuş seslerini dinlemek, bahçeyi süsleyen bahçe bileşenlerini fark etmek hastalar üzerinde stres azaltıcı etkilere sebep olur (Akın, 2006; Lani Alaine Gerity, 1998; Hussein, 2010).  Hastane bahçelerinde farklı mevsimlerde çiçek açan, kuşları ve kelebekleri çekici nitelikte, yaprakları hafif bir rüzgarda hareket edebilen, olağanüstü çeşitliliğe sahip, yaban hayatına, çekici nitelikte bitki materyallerine, hem görsel hem de ses açısından durgun ve hareketli sulara, heykeller ve diğer tasarım elemanlarına yer verilmelidir . Doğal ortamları ziyaret etmenin yanı sıra, bu ortamlarda gerçekleştirilen (tarım arazileri, tarla, bahçe vd.) işlerde çalışmanın da bireyler için sağlıklı olduğu düşünülmektedir.

iyileştirmeye yönelik bahçe terapisi faaliyetleri:

• Tohum, çelik, vb. yöntemlerle bitkilerin uygulamalı olarak çoğaltılması,
• Saksı, bahçe, sera vb. üretim ortamlarına fide dikmek,
• Bahçenin ve bitkilerin gelişimini gözlemlemek,
• Yağmurun yağması, gün doğumu ve gün batımı gibi manzaraların bahçeden izlenmesi,
• Kuş, yağmur ve rüzgâr sesi, yaprak hışırtısı gibi doğal seslerin dinlenmesi,
• Çiçek düzenleme,
• Kokla-anlat ve dokun-tanı uygulamaları ile çiçekleri ve meyveleri koklayarak, dokunarak tanımlama ve anlatma,
• Doğal malzemeler kullanarak el sanatları yapmak (yaprak baskısı, doğal malzemelerden süs eşyası yapmak vb.),
• Bahçe türlerinin, mevsimlerin, bitkilerin Latince isimlerinin öğrenilmesi,
• Halka açık bahçe ve parkları grup olarak ziyaret etmek gibi etkinlikleri kapsamaktadır

(Scott, 2017).

Terapi bahçeleri; zihinsel ve fiziksel engelli çocuklar ve yetişkinler, hastanede bulunan hastalar ve yaşlı kişilerin sağlıklarını yeniden kazanma ya da durumlarının daha kötüye gitmesini engellemesinin yanı sıra yeni beceriler edinmelerine, kaybettikleri becerileri geri kazanmalarına, bitki bakımı yaparken sorumluluk almalarına böylece sosyal yönden gelişimlerine katkı sağlamaktadır. Ayrıca bu bahçeler  kasların kullanımını sağlaması ve koordinasyonu, dengeyi ve kuvveti artırması nedeniyle fizik tedavide de kullanılmaktadır. (Arslan ve Katipoğlu, 2011).

Akın, Z. Ş., Çocuklar İçin İyileştirme Bahçeleri, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 2006.
Arslan, M., Katipoğlu, E. (2011). Kentsel Çevrede Yaşlı Kişilerin Sağlığı ve Etkinlikler İçin Bitki Yetiştiriciliğinin Önemi, Yaşlı Sorunları Araştırma Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 1-2, s: 44-52. Arslan, M., Peng, M. (2013). Taiwan ve Türkiye'de Tıbbi ve Aromatik Bitki Türlerinin Kullanım
Beer, A. R., 1990. Environmental Planning for Site Development, E & FN Spon, London.
Bhat, L. C. (2017). Benefits and attributes of plants & aromatherapy within a healthcare environment and their influence on health & longevity. International Journal of Complementary & Alternative Medicine, 8(1), 13--14
Davies, G., Devereaux, M., Lennartrsson, M., Schmutz, U., & Williams, S. (2014). The benefits of gardening and food growing for health and wellbeing. Garden Organic and Sustain
Gegner, L. (2004). Edible Flowers, National Sustainable Agriculture Information Service, California. www.attra.ncat.org.
Gündoğdu F., esringü , a. (2025)Hortikültürel Terapi Bahçelerinde Bitki Seçimi: Rehabilitasyon ve İyileştirmede Bitkilerin Rolü. Ekev Akademi Dergisi, Sayı 101
Kaplan, R., 1973. Some psychological benefits of gardening. Environment and Behavior, 5(2): 145-152.
Özgüner , H. (2004Doğal Peyzajın İnsanların Psikolojik ve Fiziksel Sağlığı Üzerine Etkileri
Serez, A. (2011). Tarihsel Süreç İçerisinde Sağlık Bahçeleri. İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi. Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Y. Çağatay Seçkin. İstanbul, Türkiye Sürer, A.G. (2021).
Scott, T. L. (2017). Horticultural therapy. Nancy A. Pachana (Ed.), in Encyclopedia of Geropsychology (p.161-165). Springer.
Sillmann, T. A., Marques, P. O., & Machado, C. F. (2024). Therapeutic gardens: historical context, foundations, and landscaping Jardins Terapêuticos: Contexto Histórico, Fundamentos e Paisagismo. Ornamental Horticulture, 30, e242740.

Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi Seri: A, Sayı: 2, Yıl: 2004, ISSN: 1302-7085, Sayfa: 97-107
Tennessen, C. M., Cimprich, B., 1995. Views to nature: Effects on attention. Environmental Psychology, 15: 77-85
. TERZİOĞLU, A, (1970), Ortaçağ İslam Türk Hastaneleri ve Avrupa'ya Tesirleri, Belleten Yayınları, İstanbul.
Ulrich, R. S. 2002. Health benefits of gardens in hospitals. Plants for People Symposium paper. International Exhibition, Floriade, p.106-115.
Özgüner , H. (2004)DOĞAL PEYZAJIN İNSANLARIN PSİKOLOJİK VE FİZİKSEL SAĞLIĞI ÜZERİNE ETKİLERİ
Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi Seri: A, Sayı: 2, Yıl: 2004, ISSN: 1302-7085, Sayfa: 97-107