Engelliler Genelgesi ve Çarpıtılan Gerçekler

20 Kasım'da onaylanan ve ocak ayında yürürlüğe girecek olan genelge, özel eğitime muhtaç engellilerin eğitim giderlerinin karşılanması ile ilgili düzenlemeleri kapsıyor. Bazı basın organları, çıkarcıların boş yaygaralarını araştırmadan ana haberlere, manşetlere taşıdı ve yalan-yanlış söylentileri gerçekmiş gibi yansıttılar. Maddi ve siyasi çıkar peşinde olanlar, gerçeği bilmeyen aileleri de arkalarına alarak eylemler yaptılar, duygu sömürüsüne başladılar. Halkı yanıltan bu bilgilerin hiçbiri gerçeği yansıtmıyor; çünkü yeni genelgeyle hiç kimsenin eğitim hakkı elinden alınmıyor, aksine engelli çocuklar korunuyor ve daha çok eğitim almaları öngörülüyor.

12 yıldan beridir özel eğitimin içinde aktif olarak yer almaktayım. Daha birkaç yıl öncesine (2005) kadar sadece emekli sandığı ve SSK’lıların çocukları eğitim ödeneğinden yararlanıyorken, bakanlığın çalışmasıyla özel eğitime muhtaç bütün çocuklar, bu ödenekten yararlandı ve destek hizmeti alan bütün çocukların giderleri ayırım yapılmaksızın ödendi. Özel gereksinimli çocuklar için zorunlu eğitim yaşı 3’e indirildi. Ayrıca evde bakım ve eğitim yönetmeliğiyle maddi olanakları sınırlı ailelere bakım ücreti adı altında maaş verilmeye başlandı; resmi okullardaki bütün engelli öğrenciler ücretsiz taşındı. Binlerce kadrolu sınıf öğretmeni “Hizmetiçi Eğitim Kursları” ile özel eğitim alanına aktarıldı ve eğitim alan engellilerin sayısı %150’nin üzerine çıktı.

Ne yazık ki, ülkemizde özel eğitim hizmetleri tam oturmadığı için devletin sunduğu birçok imkan kötüye kullanıldı ve birçok kişi için ciddi bir rantta dönüştü. Uygun olmayan ortamlarda (Örneğin apartman dairesinde) yüzlerce çocuğa eğitim! verilmeye başlandı. Yeterli ve yetkin olmayan elemanlar çalıştırıldı. Öyle ki, birçok tüccar daha kârlı olduğu düşüncesiyle özel eğitim işine girdi ve 5–6 şubeden oluşan yerler açtı. Birçok etik ilke ihlal edildi ve basına da yansıyan çok çirkin olaylar yaşandı. Okullarda verilen eğitimle, merkezlerde verilen eğitim, çoğu kez birbirini desteklemedi ve çocuğun öğrenme sürecini olumsuz etkiledi. Örneğin, okulda kırmızı kavramı öğretilirken, destek eğitiminde mavi öğretildi. Eğer destek eğitiminde ve okuldaki eğitimciler bağlantılı çalışırlarsa ve aynı yöntemleri uygulama olanağı olursa elbette ki yararlı olur. Ancak gördüğüm kadarıyla ve deneyimlerime dayanarak bu sistemin işlemediğini gördüm. Ayrıca, okula devam eden çocukların destek eğitim saatleri genellikle, öğrencinin okul saatiyle çakışıyordu, aile daha yararlı olabileceğini düşünerek destek eğitimini tercih ediyordu. Aslında buradaki tercih yararlılıktan çok hizmetin satılmasındaki ticari başarıdır. Öyle ki, destek eğitimindeki haftalık 2 saati, haftada devlet okulunda verilen 30 saatlik eğitime tercih eden binlerce aile vardır. Bu yanlış tercihin nedeni ne olabilir? Öncelikle az önce belirttiğim gibi eğitimin piyasa koşullarına uydurulması gerçeği etkendir. Devlet okulunda aileye açıkça çocuğun artık normal bir gelişim göstermeyeceği ve bir mucize beklememeleri söylenirken, aynı ailelere piyasa koşullarında çalışan merkezler, çocuğun çok hızlı gelişebileceğini örneğin, 15 yaşındaki otistik çocuğun eğitimle konuşabileceğini ve okuma yazma öğreneceğini söyleyerek ailenin umutlarıyla oynadılar. Bu şartlar altında aile devlet okulu yerine özel merkezi seçti. Ayıca özel merkezlerde aileye gerekli ilgi gösterildi, ailenin sorunları dinlenildi, çocuğuna dair geniş bilgiler verildi. Kimi zaman da çocuğun olumlu gelişmeleri abartılarak söylendi. Dolaysıyla aile kendini burada daha mutlu, değeli ve önemsenmiş buldu, ayrıca çocuğunun da geliştiğine dair birinci ağızdan bilgi aldı. Devlet okullarında eğitimcilerin (çoğunluğu diyelim ki, sıcak davrananların hakkını yemeyelim) ailelerle pek sıcak ilişki geliştirmedikleri gerçeği göz önünde bulunursa ailenin tercihi daha iyi anlaşılır.

Destek eğitimini okul eğitimiyle koordineli yürüten ve bu hizmeti layıkıyla etik ilkeler çerçevesinde yapan kurumlar da yok değildir. Aslında bu keşmekeşlik içinde bu ciddi kurumlar da olumsuz etkilenmeye başlandı.

Şimdi genelgenin içeriğine gelelim. Daha önce özel eğitime muhtaç her birey özel, özel eğitim ve rehabilitasyon merkezlerinde bireysel ve grup olmak üzere ayda ortalama 10 saat destek eğitimi alıyordu. On binlerce aile, çocuğunu devlet okuluna göndermiyor, bu destek eğitimiyle yetiniyordu; dolayısıyla çocuk diploma alamıyordu. Diploma çok mu önemli? Evet fazlasıyla önemli; çünkü zihinsel engelli çocuklar ilköğretim okulunu bitirdikten sonra, iş eğitim okulları yerine, mesleki eğitim okullarına giderler.

Yeni düzenlemeyle özel ve resmi özel eğitim okullarına devam eden öğrenciler için destek eğitim ücreti ödenmeyecektir. İşte ortalığı karıştıran ve birçok insanın uykusunu kaçırtan nokta burasıdır. Yani haftada özel eğitim okulunda 30 saat eğitim alan çocuklar, özel kurumlarda artık 2 veya 3 saat eğitim alamayacaklar. Ayrıca devlet okuluna yönlendirmesi yapılan, ancak devlet okuluna gönderilmeyen çocuklar için de desek eğitim ücreti ödenmeyecektir. Resmi okullara devam eden çocuğun birden fazla engeli varsa ve resmi kurumda diğer engellerine uygun eğitim ve rehabilite olanağı yoksa, özel kurumlardan eğitim alabilecek ve buradaki eğitim giderleri yine devlet tarafından karşılanacaktır. Özel, özel eğitim okullarının örgün eğitimine devam eden engellilere dinlenme ve yaz tatillerinde çocukların eğitimden uzak kalmaması için ayda ortalama 10 saat eğitim verilecektir.

Kaynaştırma eğitimine devam eden, yani resmi ilköğretim okullarında okuyan engelli öğrenciler, ayda en az 6 saat özel eğitim merkezlerinde bireysel eğitim alabilecek ve giderleri devlet tarafından ödenecektir. Çocuğun bulunduğu il veya ilçe merkezinde özel eğitim okulu yoksa, özel eğitim ve rehabilitasyon merkezlerinde destek eğitim alabilecektir.

Genelgedeki önemli bir madde ise, özel ve resmi özel eğitim okullarında öğrencilerin bireysel ve grup eğitimleri için bütün olanakların sağlanacağı yönündedir. Genelge bir yönüyle okullaşma sürecini hızlandırma amacı taşımaktadır. Çünkü, kurs statüsünde olan “özel eğitim ve rehabilitasyon merkezleri”nin özel, “özel eğitim okulları” haline dönüşmesi yönünde çalışmalar yapılmakta ve bu yönde teşvikler planlanmaktadır.

Avrupa ülkeleri bizden ekonomik olarak daha çok geliştikleri için özel eğitim olanakları açısından bizden ileride olmaları doğal bir sonuçtur; ancak bu demek değildir ki, o ülkelerde özel eğitim boyutunda her şey güllük gülistanlıktır. Bizde olduğu gibi Avrupa’da da birçok sorun çözülebilmiş değil ve her ülkenin eğitim sistemi bir diğerinden önemli ölçülerde farklılaşmaktadır. Bazı ülkelerde okulun başarısı öğrencilerin başarısıyla doğru orantılı olarak kabul edilir ve bu da kaynaştırma öğrencisine karşı olumsuz bir tepki oluşmasına yol açmakta ve birçok okul yönetiminin okula kaynaştırma öğrencisini almamasına neden olmaktadır.  Ayrıca çok sayıda aile kaynaştırma öğrencisi bulunduran okula çocuğunu vermek istememektedir. Bazı ülkelerde kaynaştırma öğrencisi ülkemizdeki gibi zorunlu değil, seçim okul yönetimine bırakılmıştır. Bu da beraberinde birçok karışıklığı getirmektedir. Ayrıca birçok ülkede bizdeki gibi özel gereksinimli öğrencilerin gelişimleri gerektiği gibi takip edilmemektedir.

7 Temmuz 2005 tarihinde yürürlüğe giren özürlüler kanunu ve 31 Mayıs 2006 tarihinde yürürlüğe giren MEB Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliğinde, engellilere sunulan hizmetler, birçok Avrupa ülkesinden sunulan hizmetlerden aşağı değildir. Kaynaştırma eğitimi (çocuğu en az sınırlandıran eğitim ortamı), Bireyselleştirilmiş Eğitim Planı, eğitim öncesi, eğitim sırasında ve sonrasında değerlendirme, aile eğitimi, eğitimin her aşamasında ailenin ve çocuğun isteklerine yer verilmesi, zorunlu eğitimin 3–14 yaşları arasında tutulması gibi birçok düzenleme yasa ile zorunlu hale getirilmiştir. Son genelgeye dayanarak Milli Eğitim Bakanlığını suçlamak yargısız infazdan başka bir şey değildir. Dürüst insan Sezar’ın hakkını başkasına verme cesareti göstermez. Ancak şunu söyleyebilirim ki; uygulamada birçok sıkıntı yaşandı ve yaşanmaya devam etmektedir. Örneğin, Milli Eğitim Müdürlüğünün ilgili birimleri yasa çerçevesinde okul müdürlüklerine “Özel eğitim sınıfı” açmaları yönünde verilen görevi birçok müdür, boş sınıfımız yok diyerek kabul etmemektedir. Ayrıca kabul eden bazı okullarda ise, küçük, karanlık ve yıkık dökük sınıflar açılmıştır. Çünkü okulunda özel eğitim sınıfı istemeyen müdürler, engelli öğrencileri okul için bir yük olarak görmektedirler; aynı müdürlerin okulunda gelir kaynağı olarak görülen anasınıfları birer saray yavrusu gibidir.

Diğer önemli bir sıkıntı da eğitimci yetersizliğidir. Genelge yöneltilen eleştirilerden biri de bu doğrultudadır, yani “Devlet özel eğitimi bütünüyle üstleniyor ama eğitimcisi yok” deniliyor. Deniliyor da, özel merkezlerde mi çok eğitimci veya yetkinliği ve yeterliliği olan eğitimci var. Ne yazık ki oralarda da yok… Çünkü resmi okullarda gerçek özel eğitimcilerle birlikte, sınıf öğretmenleri, Eğitim Bilimleri Fakültesi mezunları ile ek ders karşılığı emekli sınıf öğretmenleri ve diğer alan mezunları çalışmaktadır. Genellikle her özel eğitim sınıfında 2 öğretmen çalışmaktadır.

Gelelim Türkiye’deki özel eğitimcilerin sayısına ve durumuna… 2007 yılına kadar ilgili bütün Üniversitelerin “Zihin Engelliler Sınıf öğretmenliği” bölümünden toplam 1926 öğrenci mezun olmuştur. Bugün sadece özel, özel eğitim kurumlarında 30 bin kişiden fazla bireyin çalıştığı belirtiliyor. Bunların ne kadar az bir kısmının özel eğitimci olduğunu sanırım yukarıdaki (1926) sayı açık olarak izah etmektedir. Geri kalanlar nereden geldi? Psikologlar, psikolojik danışmanlar, sosyal hizmet uzmanları, çocuk gelişimciler, okul öncesi eğitim bölümü mezunları, genç ve emekli sınıf öğretmenleri, diğer alan mezunları (su ürünleri, gıda ve ziraat mühendisleri vb.) ve lise mezunları… Acaba psikolog, PDR, çocuk gelişimci gibi yasal olarak bu alanda çalışma yetkisi olan meslek elemanları lisans programlarında özel eğitimle ilgili kaç tane ders alıyorlar. Özel eğitime dair yeterlilikleri ne düzeydedir veya özel gereksinimli çocukların eğitiminden ne kadar anlıyorlar. (Söz konusu meslek sahipleri özel eğitimde psikolojik danışmanlık ve destek amaçlı yer almalılar; ancak çocukların eğitim uygulamalarına karışmamalıdırlar. Bütün bu özel eğitim alanının dışında olanlar bir yana “zihin engelliler sınıf öğretmenliği”nden mezun olup da BEP hazırlayamayan onlarca eğitimci bilirim. Özel eğitimde çalışmak kolay değil, bir de neyin öğretileceği ve nasıl öğreteceği bilinmiyorsa, iş daha da zorlaşır ve her geçen gün biraz daha çıkmaza girilir. Öyle ki özel eğitim bölümü mezunu bazı kişiler, çalıştıktan bir süre sonra, bu işi yapamayacaklarını anlayıp bırakıp gitmişlerdir.

Bu alanda çalışan bu kadar kişi ki, doğrudan mesleki yeterlilik bakımından ilgileri olmayan insanlar, özel eğitimi çok mu seviyorlar? Yoksa para kazanmak için mi bu alandadırlar? Hangi psikolog mesleğiyle ilgili çalışmayı bırakıp ağır düzeyde bir otistik veya zihinsel engelliyle ayda 120 saat karşılığı 1000-1500 ytl’e çalışmak ister? Meslek etiği denilen bir kavram vardır, acaba özel eğitimde çalışanlar için bu kavramın konumu nedir? Farklı meslekten olup da özel eğitim alanında kendini çok iyi yetiştiren eğitimcilere diyeceğimiz yoktur ve onları tenzih ederiz. Bu kadar eğitimci açığı elbette özel eğitime yakın meslek gruplarındaki kişilerle kapatılabilir; ancak bu kişiler kendilerini bu mesleğe adamalı ve bu alanda bilgi ve tecrübelerini artırmak içi gayret göstermelidir. Eğer kendini mecbur hissettiği için çalışıyor ve fırsat bulduğunda bu mesleği bırakmayı amaçlıyorsa, ciddi bir etik ilkesini ihlal ediyordur. Nitekim şimdi çalışanların birçoğu bu niyeti taşımaktadır.

Türkiye’de özel eğitim bölümü bulunan üniversite sayısı 9’dur. Ancak daha önemli bir sorun öne çıkmaktadır; bu üniversitelerdeki özel eğitim bölümlerinde yeterli düzeyde öğretim üyesi bulunmamaktadır. Örneğin, Karadeniz Teknik, Sakarya ve Ondokuz Mayıs üniversitelerinde hiç öğretim üyesi bulunmamakta, Marmara üniversitesinde ise sadece 1 yard. doç. vardır. Diğer üniversitelerde ise unvanları yard.doç. ile prof. arasında değişen öğretim üyesi sayısı ise toplam 26’dir (2007 yılı itibariyle)

2007 MEB verilerine göre ortalama 60 bin zihinsel engelli ve otistik çocuk kaynaştırma ve ayrıştırılmış ortamlarda tam zamanlı yani haftada 30 saat eğitim görmektedir. Destek eğitimi alan öğrencilerin sayısı 2005 yılında yürürlüğe giren kanundan önce 60 bin civarındayken, yasadan sonra sayı 160 binin üzerine çıktı. Türkiye’de ortalama 8.5 milyon engelli olduğu hesap edilmesine karşın özel eğitime gereksinim duyan bireylerin sayısı 300-400 bin arasında tahmin edilmektedir. Bu rakamlara bakıldığında YÖK’ün bu konuya duyarsız kaldığı fikri gelir insanın aklına. On binlerce Fen-Edebiyat Fakültesi mezunu işsiz gezerken, neden ihtiyaca rağmen yeterli miktarda özel eğitim bölümü açılmadı ve bu alanda yetişmek üzere yurt dışına yeterli sayıda öğrenci göndermedi? Acaba YÖK siyasi olaylarla uğraşmaktan vakit mi bulamadı? Burada suçlu kim? Hükümetler mi, YÖK mü? Neyse, asıl konumuz olan genelgeye geri dönelim.

Genelgenin biraz daha geç çıkmasını dilerdim; böylece beklenen büyük istihdam sorunu fazla sıkıntı yaşatmazdı. Ticaret amacıyla açılmış olan birçok merkez, genelgeden sonra bekledikleri kazancı elde edemeyince, büyük olasılıkla iş değişikliğine gideceklerdir. Olan çalışanlarına olacaktır. Kimsenin işsiz kalmasını elbette istemem; ancak daha iyi şeyler için, bazı şeyler feda edilebilir. Ayrıca özel eğitim alanında yetkinlik ve yeterliliği olan kimseler için, bu koşullarda işsiz kalma olasılığı söz konusu olamaz. Şu gerçeği de göz ardı etmemeliyiz, Türkiye’de özel eğitim alamayan yüz binlerce engelli bulunmaktadır ve her geçen gün bunlar için (resmi/özel) eğitim okulları açılacaktır. Dolayısıyla söz konusu istihdam sorunu kalıcı olmayacak ve her geçen gün özel eğitim alanında daha çok personele gereksinim duyulacaktır. Böylece tecrübesi ve çalışma yetkisi olan elemanlar daha iyi koşullarda iş bulabileceklerdir.

İvar Lovvas’ın geliştirdiği Lovaas Yöntemine göre otistik ve zihinsel engelli çocukların ciddi bir değişim ve gelişim göstermeleri için ilk altı yıla kadar haftada en az 40 saat kesintisiz eğitim almaları gerekmektedir. Buna bakılırsa özel eğitim merkezlerinin verdiği eğitim devede kulak kalır. Yukarıda çalışanların mesleki profilleri de göz önüne alındığında destek eğitiminin kalitesi de ortaya çıkmaktadır. Kısaca destek eğitimi hem nicelik hem de nitelik olarak ciddi bir sorun oluşturmaktadır. Haftada 2 saatle çocukta büyük bir değişim beklemek Kaf Dağı’nın arkasındaki Zümrüt-ü Anka Kuşu’nu görmeyi ummak gibi anlamsız olur. Yani bu destek eğitimine umut bağlamak umudun yabancılaşmasından başka bir şey değildir. Tamamen yararsız gibi bir yargıyı da doğru bulmuyorum. Bu koşullarda asıl olan okullaşma sürecinin biran önce hızlanmasıdır. Genelgeyi eleştirmek yerine resmi ve özel, özel eğitim okullarının açılması için çaba harcanmalıdır. Bütün resmi özel eğitim sınıflarında ve okullarında çok güzel şeyler yapıldığı sanılmasın, oralarda da sadece vakit geçirmek ve para kazanmak için çalışan yüzlerce eğitimci vardır.

Şimdi özel merkezlerin bitme sürecine yeniden dönelim. Özel eğitim merkezlerinde çok çirkinlikler yaşandı ve merkez sahipleri, adeta birbirlerinin köküne kibrit suyu döktüler; birbirlerine iftira atmalar, birbirlerini karalamalar, birbirlerinden öğrenci çalmalar vb. Kapitalist ekonomik sistemde yaşanan bütün mesleki ahlaksızlıklar bu kurumların bir kısmında yaşandı. Eğitimciye hakkı olan parayı vermeme, diploma kiralama, takdirlik öğrencilere rapor çıkartma, sigortasız eleman çalıştırma gibi onlarca çirkinlikler yaşandı. Bunlara benzer daha nice olumsuz bilgiler, söylentiler RAM’lara, Milli Eğitim ve Mal Müdürlüklerine ulaştı. Her yerde, adeta özel eğitim merkezleri devletin sırtında birer parazitmiş gibi bir izlenim oluştu. Bunların birikmesi “kötüye kullanımı” pekiştirdi ve genelgenin çıkmasını tetikleyen etkenler arasında yerini aldığını düşünüyorum.

Eğitim amaçlı yola çıkan ve işini dürüstçe yapan, kazandıklarını eğitime aktaran, personeli için hizmet içi eğitim seminerleri veren yüzlerce özel eğitim merkezi var. Engellileri, sadece birer kazanç olarak gören patronlar, bu eğitim amaçlı merkezlerin de zarar görmesine yol açtılar ve bu güzel işleri yapanları da gölgelediler.

2005 yılındaki yasadan sonra sayıları hızla artan özel eğitim ve rehabilitasyon merkezlerinin engelli çocuktan çok ailelere büyük hizmet verdiğini düşünüyorum. Çünkü önceki dönemlerde aileler, kendilerini yalnız ve kaderlerine terk edilmiş hissediyorlardır. Yasayla birlikte ticari amaç taşısa bile, birçok merkez çalışanı kapı kapı dolaşıp, bugüne dek gün yüzü görmeyen çocuklara ulaşarak merkezlere getirtip sosyal yaşamla tanıştırma olanağı sundular. Çocuğunun deli olduğunu sanan veya sorununun ne olduğunu bilmeyen binlerce aile, çocuğuyla ilgili birçok gerçeği öğrendiler. O güne dek çocuğuyla dışarı çıkamayan, evine misafir kabul etmeyen ve misafirliğe gitmeyen, akrabalarıyla bağlantılarını kesen binlerce aile, çocuğuyla sosyal yaşama belki ilk defa adım attılar. Kendileri gibi onlarca aileyle tanışarak, dayanışarak yalnız olmadıklarını gördüler, birbirlerinin sorununu dinleyerek ve ortak etkinlikler düzenleyerek terapötik bir süreç yaşadılar. Daha önce hiç duymadıkları haklarının olduğunu ve hatta insan olduklarını anladılar. Böyle bir çocuğa sahip olmakla aşağılanılmayacaklarını gördüler.  

Bu güzel süreç, bugün yerini daha iyi ve yararlı oluşumlara bırakmalıdır. Nitekim bakanlığın vaatleri bu doğrultudadır. Bu kadar güzel şeyleri yapan bakanlık, eminim ki bunları da yapacaktır. Ülkemizde özel eğitim hizmetlerinin iyi olabilmesi ve çıkartılan yasaların daha işlevsel olabilmesi için Özel Eğitim Genel Müdürlüğünden özel eğitim okullarına kadar olan idari kadrolarda özel eğitimi bütün yönleriyle bilen ve bu alana daha duyarlı kimlerin getirilmesi gerektiğini düşünüyorum.

Engelliler ve aileleri her açıdan sömürüye açıktırlar. Dünyanın bütün yerlerinde bu böyledir. Aile çocuğunda küçük bir gelişme için her ihtimali denemekte ve küçük bir umudun peşinde gitmektedir. Bu aileleri sömüren o kadar kişi ve kurum var ki, saymakla bitirilmez. Her şeyden önce Prof. ve Doç. unvanlı birçok kişi, geçmişte ve günümüzde binlerce otistik çocuk ailesini sömürdü ve sömürmeye devam etmektedir. Her hafta veya her ay kontrole çağırıp çocuğu 10-15 dakika oyalayıp ortalama 300-500 ytl alan ve ailenin gözünü boyamak için etkisi olmayan hatta çocuk için zararı faydasından çok olan ilaçlar öneriyorlar. Bilimsel hiçbir değeri olmayan 5 ila 20 bin ytl’ arasında değişen “sömürü odaklı tedavileri” uygulayan onlarca kurum ve sağlık kuruluşu vardır. Çocuğun içinde cin olduğunu ve üfürerek çıkartacağını iddia eden medyum ve üfürükçülerden ne farkı var bunların? Bu şarlatanlarında mumları da elbette bir gün sönecektir (Dürüst çalışanları tenzih eserim).

Türkiye’de özel eğitimin istenilen düzeye gelmesi ve ailelerin sömürülmeyeceği günlerin gelmesi, elbette kısa bir sürede olmayacaktır, bütün taşların yerine oturması için bir hayli zaman gerekecektir. Bunu sabırla beklemeli ve güzel günlerin gelmesi için hep birlikte çaba göstermeliyiz.

Engellilerin yolundaki bütün engellerin aşılması dileğiyle…